فاطمه الزهرا(س)کبودرآهنگ

- جایگاه وسیله در تبلیغ پیامبر

در بین سیاستمداران معمول است که هدف، وسیله را توجیح می کند و می گویند: باید برای رسیدن به هدف مقدس، از وسیله های غیر مشروع بهره گرفت ! اولی در سیاست پیامبر(ص) در گفتار و عمل او هرگز از وسیله غیر مقدس خبری نیست و آنرا به کار نمی گرفتند.

وقتی که پیامبر در مکه با انواع فشار ها و رنجها مواجه بود و نیاز شدید به حمایت کننده داشت ، در موسم حج به سراغ حاجیان می رفت و آنان را به اسلام دعوت می کرد ، بحیره با فراس بن عبدالله بن سلمه، از قبیله بنی عامر بن صعصعه به پیامبر گفت : ما اگر ایمان بیاوریم و حمایتت کنیم تا بر مخالفین پیروز شوی ، آیا پس از تو حکومت از آن ما خواهد بود ؟ پیامبر(ص) فرمود کار رهبری به دست خداست آنرا در هر کس بخواهد قرار دهد.[87]

اگر پیامبر (ص) از وسیله ی غیر مقدس بهره می گرفت، تقاضای او را قبول می کرد و از توان جنگی اش استفاده می کرد و پس از به قدرت رسیدن به نحوی تعهدش را زیر پا می گذاشت و اعتنایی به پیمانش نمی کرد . از جانب دیگر ، پیامبر(ص) حق تعیین جانشین خود را نداشت و این موضوع مربوط به اراده الهی است که پیامبر این موضوع را در یوم الانذار بیان کرده بودند و این منصب مربوط به علی (ع) بود.

هیئتی از قبیله ثقیف به خدمت پیامبر(ص) رسیدند و برای مسلمان شدن خود را شروطی قید نمودند :

1- بتخانه بزرگ طایفه سه سال به همان حال باقی بماند و بت بزرگ قبیله « لات » در این مدت مورد پرستش قرار گیرد، که مورد قبول پیامبر واقع نگردید . گفتند یک ماه باقی بماند، باز هم رد شد.

2- آنان گفتند که از خواندن نماز معاف باشند فرمود : «لا خیر فی الدین لا صلوه فیه » دینی که نماز در اونباشد خیری نیست .

3 – گفتند ما مسلمان می شویم ولی بت ها را ما نمی شکنیم ، شما ماموری را اعزام فرمائید تا بت را بشکند ، پیامبر این تقاضا را پذیرفتند. [88]

ابراهیم فرزند رسول اعظم(ص) ، در سال دهم هجری فوت کرد . در روز درگذشت او آفتاب گرفت . برخی از ساده اندیشان گفتند که،آفتاب برای فوت ابراهیم گرفته است ! پیامبر(ص) ، بر فراز منبر رفت و فرمود : « ان الشمس و القمر آیتان من آیاه الله یجریان بامره ، مطیعان له لا ینکسفان لموت احد و لا لحیاته » یعنی آفتاب و ماه از نشانه های قدرت خدا هستند و آنها طبق سنن طبیعی و قوانینی که خدا

(صفحه 65)

بر آنها مقرر داشته است در مسیر خاصی می گردند . هرگز برای مرگ کسی و یا تولد کسی نمی گیرند بلکه وظیفه شما در موقع کسوف این است که نماز بگذارید . [89]

ممکن است بعضی افراد از چنین حوادثی به طور مقطعی به نفع خود استفاده کند و جمع مریدان خود را افزایش دهند، ولی بهره گیری از چنین فرصت ها ماندگار نخواهد بود و حقیقت آشکار خواهد شد . با گذشت زمان و پیشرفت علوم ، علت ، و سبب گرفتن آفتاب معلوم شده است.

رسول اعظم ، از وسایلی نادرست و غیر مشروع استفاده نکردند و پیروان راستین آن حضرت نیز، استفاده نخواهند کرد. هنگامی که به علی(ع) پیشنهاد میکنند که برای استحکام قدرت ؛ معاویه کنار بیاید و سپس برای عزل او اقدام نمایند ! علی(ع) با قاطعیت این سیاست را رد می کند .
9- بهره گیری از وسیله مقدس

پیامبر(ص) ، همان طوری که هدفش مقدس بود و برای تحقق آن می کوشید ، همواره برای رسیدن به هدف مقدس ، از وسیله مقدس استفاده می کرد . و این روش پسندیده را در عمل و گفتار رعایت می فرمودند.

تمام افعال انبیاء مانند اقوامشان ، جنبه تبلیغی دارد و فعل آنان عیناً مانند قولشان برای مردم حجت ، و بیانگر وظایف خدایی است. [90]

پیامبر(ص) که از وسایل مشروع استفاده می کرد ، تبلیغ از روشی است که مسلمانان آن روش را به کار بگیرند.

وقتی که عمرو در جنگ احزاب به دست علی (ع) کشته شد ، صدای تکبیر مسلمانان بلند شد . سپاهیانی که پشت سر عمرو از خندق گذشته بودند ، وحشت زده به طرف خارج از خندق فرار نمودند که در این هنگام « نوفل» با اسب خود در وسط خندق سقوط کرده ، و امیر المومنین علی(ع) وارد خندق گردید و او را کشت .

ابوسفیان تصور کرد که به انتقام حمزه عموی پیامبر(ص) ، بدن نوفل را مثله خواهند نمود . کسی را فرستاد که جسد او را به ده هزار دینار بخرد ، پیامبر(ص) فرمود : نعش او را بدهید و پول مرده در اسلام حرام است . [91]
10- پیامبر و تبلیغ تدریجی

شخصی که به انجام عملی عادت پیدا کرده است ، عادتش به طور آنی و دفعی به وجود نیامده است . و همین طور که اگر بخواهد آن عادت را ترک نماید ، نیاز به زمان دارد ، تا عادت خود را ترک کند . ورزش کاران در بلند کردن وزنه ها ، از وزنه های سبک شروع می کنند ، تا کم کم به

(صفحه 66)

وزنه های سنگین برسند ، زیرا بلند کردن هر وزنی بدن را برای بلند کردن وزنی سنگین تر آماده می سازد . [92]

رشد انسان از نظر جسم و روان به صورت تدریجی است . وقتی متخصصین زیست شناسی ، روان شناسی ، جامعه شناسی و تکامل انسان را بررسی می کند ، یکی از اصولی که به آن استناد می کند ، اصل تدریجی بودن رشد بر اساس قانون تعیین شده حق تعالی می دانند . رشد جسمی و رشد روانی را نیز تدریجی می دانند. [93]

تبلیغ پیامبر(ص)، از دعوت به توحید در مکه آغاز می شود و مرحله به مرحله پیش می رود . تبلیغ اصول عقاید، در مکه انجام میگیرد و مسائل حکومتی در مدینه مطرح می شود . تبلیغ احکام نیز همانند سایر مسایل به صورت گام به گام صورت گرفته است.

به طور نمونه می توان از منبع و حرمت تدریجی شراب به عنوان تبلیغ تدریجی نام برد. اولین آیه ای که برای حرمت شراب نازل شد و پیامبر(ص) مامور به تبلیغ آن گردید ، آیه شریفه « یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر من نفعهما » .[94]

( درباره شراب و قمار از تو سوال می کنند ، بگو : در آنها گناه و زیان بزرگی است و منافعی ( از نظر مادی) برای مردم در بر دارد ، ولی گناه آنها از نفعشان بیشتر است.)

هنگامی که این آیه نازل شد ، مردم احساس کردند که شراب و قمار حرام است و دانستندکه باید گناه را ترک کنند ، اما خداوند همه راه ها را نبست زیرا فرموده است « و منافع للناس ».

سپس خداوند آیه دیگری را نازل کرد و فرمود : « یا ایها الذین امنوا انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون »[95] ( ای کسانی که ایمان آورده اید ! شراب و قمار و بت ها و ازلام نوعی بخت آزمایی پلید و شیطانی اند ، از آنها دوری کنید تا رستگار شوید .)

این آیه ، از آیه اول ، غلظت و شدت بیشتری دارد . سپس فرمود : « انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه و البغضاء فی الخمر و المیسر و یصدکم عن ذکر الله و عن الصلوه فهل انتم منتهون.»[96] .(شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار ، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند ، و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد ، آیا خودداری خواهید کرد ؟!)

سپس مسئله تحریم را بیان می کند و با توجه به آن چه در نخستین آیه بیان کرده بود ، حرمت گناه را با این آیه آشکار می سازد ، « قل انما حرم ربی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الاثم و

(صفحه 67)

البغی بغیر الحق ..»[97] . بگو خداوند متعال ، تنها اعمال زشت را ، چه آشکار باشد و چه پنهان ، حرام کرده است ، و گناه ، و ستم به ناحق را . [98]

شخصی به پیامبر (ص) عرض کرد : من نمی توانم نماز های پنجگانه را انجام دهم . ولی می توانم شبانه روزی دو رکعت نماز به جای آورم . پیامبر با او موافقت کرد . او می رود و مدتی به روزی دو رکعت نماز اکتفا می کند . تا اینکه شیرینی نماز را می چشد و نماز های پنجگانه را انجام می دهد. [99]
11- روش گفتاری پیامبر(ص)

پیامبر امی از میان مردم برخاسته بود ، و با مردم زندگی می کرد و هیچ گاه بریده از مردم نبود. او به زبان مردم سخن می گفت و از سخنان درشت پرهیز می کرد.

« و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه لیبین لهم …» [100]

( ما هیچ پیامبری را ، جز به زبان قومش نفرستادیم تا (حقایق ) را برای آنها آشکار سازد. )

پیامبر (ص) گفتاری شمرده و با فاصله داشت ، سخنان او جامع همه معانی بود و هیچ کاستی و فزونی نداشت . کلام او تعیین کننده حق و باطل از یکدیگر بود . بی ادب نبود و هیچ کس را در گفتار خویش خوار و زبون نمی کرد[101] قرآن درباره پیامبر اکرم (ص) می فرماید : « و اطیعوا الله و اطیعوا الرسول ، فان تولیتم فانما علی رسولنا البلاغ المبین »[102] ( اطاعت کنید خدا را ، و اطاعت کنید پیامبر را ، و اگر روی گردان شوید ، رسول ما جز ابلاغ آشکار وظیفه ای ندارد.)
12- پیامبر (ص) در کلام علی (ع)

مولا امیرالمومنین علی (ع) که در خدمت پیامبر (ص) پرورش یافته بود، بهترین شناخت را نسبت به مربی خود داشت و کلامش رساترین کلام بود . از همین رو به پاره ای از سخنان آن حضرت اشاره می شود:

12-1 « ما ضیا علی نفاذ امرک ؛ حتی اوری قبس القابس و اضاء الطریق للخابط ، و هدیت به القلوب بعد خوضات الفتن و الاثام و اقام بموضحات الاعلام و نیرات الاحکام … » [103]

( و در اجرای فرمانت تلاش کن، تا این جا که نور حق را آشکار ، و راه را برای جاهلان روشن ساخت، و دل هایی که در فتنه و گناه فرو رفته بودند هدایت شدند . پرچم های حق را بر افراشت و احکام نورانی را بر پا کرد.)

12-2 « فبالغ فی النصیحه ، و مضی علی الطریقه ، و دعا الی الحکمه و الموعظه الحسنه .» [104]

(صفحه 68)

(سپس پیامبر (ص) در نصیحت و خیرخواهی نهایت تلاش را کرد ، و آنان را به دست راهنمایی و از راه حکمت و موعظه نیکو ، مردم را به خدا دعوت فرمود .)

12-3 « دفن الله به الضغائن ، و اطفاء به الثوائر ، الف به اخوانا و فرق به اقرانا ، اعز به الذله و اذل به العزه ، کلامه بیان ، و صمته لسان . » [105]

( خدا به برکت وجود او کینه ها را دفن کرد و آتش دشمنی ها را خاموش کرد . با او میان دلها الفت و مهربانی ایجاد کرد و نزدیکانی را از هم دور ساخت . انسان های خوار و ذلیل و محروم درپرتو او عزت یافتند و عزیزانی خودسر ذلیل شدند و گفتار او روشنگر واقعیت ها بود .)

12-4 « اختاره من شجره الانبیاء و مشکاه الضیاء و ذوابت العلیاء و سرت البطحاء و مصابیح الظلمه و ینابیع الحکمه طبیب دوار بطبه قد احکم مراهمه و احمی مواسمه یضع ذالک حیث الحاجه علیه من قلوب عمی و آذان صم و السنه بکم ، متتبع بدوائه مواضع الغفله و مواطن الخیره .» [106]

( پیامبر (ص) را از درخت تنومند پیامبران ، از سرچشمه نور هدایت ، از جایگاه بلند و بی همانند از سرزمین بطحاء، از چراغ های برافروخته در تاریکی ها ، و از سرچشمه های حکمت برگزید . پیامبر (ص) طیبی است که برای درمان بیماران سیار است.مرهم های شفابخش او آماده و ابزار داغ کردن زخم ها را گداخته . برای شفا قلب های کور و گوش های ناشنوا و زبان های لال ، آماده و با داروی خود در پی یافتن بیماران فراموش شده و سرگردان است .)[107]

12-5 « بلّغ عن ربه معذرا و نصح لامته منذرا ، و دعا الی الجنه مبشراً و خوّف من النار محذراً.»[108]

( و برای تبلیغ احکامی که قطع کننده عذرهاست تلاش کرد و امت اسلامی را به هشدار های لازم نصیحت کرد ، و با بشارت ها، مردم را به سوی بهشت فراخواند ، و از آتش جهنم پرهیز داد.

12-6 « ارسله داعیا الی الحق و شاهدا علی الخلق فبلّغ رسالات ربه … » [109]

( خداوند پیامبر(ص) را فرستاد تا دعوت کننده به حق و گواه اعمال خلق باشد .)

12-7 « و اشهد ان محمدا عبده و رسوله ارسله و اعلام الهدی دارسه و منا هج الدین طامسه فصدع بالحق و نصح للخلق و هدی الی الرشد و امر بالقصد صلی الله علیه و آله و سلم . » [110]

( و گواهی می دهم که محمد (ص) بنده و فرستاده اوست ، خدا پیامبرش را زمانی فرستاد که نشانه های هدایت از یاد رفته ، و راه های دین ویران شده بود ، او حق را آشکار، و مردم را نصیحت فرمود ، همه را به رستگاری هدایت ، و به میانه روی فرمان داد . « درود خدا بر او و خاندانش باد )

(صفحه 69)
پی نوشت ها

[*] فارغ التحصیل دوره کارشناسی

[1]- لغت نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا

[2] - سیره تبلیغی پیامبر اکرم (ص) ، اصغر افتخاری ، نشر سازمان تبلیغات اسلامی ، تهران ، چاپ اول :1377. ص 25

[3] - قرآن و تبلیغ ، محسن قرائتی ، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن ، تهران ، نوبت چهارم، بهار 1385 . ص 26.

[4] - سیری درسیره نبوی ، شهید مطهری ، انتشارات صدرا ، تهران ، چاپ سی و ششم : 1385

تبلیغ و مبلغ در آثار شهید مطهری ، به کوشش عبد الرحیم موگهی ، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ، قم ، چاپ اول: 1377 صفحات 70-67.

[5] - قرآن ، سوره احزاب ، آیه 21.

[6] - قرآن و تبلیغ ، ص37.

[7] - قرآن و تبلیغ ، ص 38 .

[8] - قرآن و تبلیغ ، ص 38 .

[9] - قرآن، سوره حجر ، آیه 94.

[10] - قرآن و تبلیغ ، ص 41.

[11] - قرآن کریم ، سوره فاطر ، آیه 25

(صفحه 70)

[12] - قرآن ، والنجم، آیات 4-3

[13] - الگوی برتر ( شیوه مبارزه پیامبر اکرم (ص) با مفاسد اجتماعی)، محمد رضا تویسرکانی ، انتشارات آرام دل ، تهران ، چاپ اول ، ص 130- و سی دی نور2، بحارالانوار ،ج 15، ص392، باب 4، روایت 25

[14] - الگوی برتر ، ص 131،

تحلیلی از تاریخ اسلام، دکتر سید جعفر شهیدی ، نهضت زنان مسلمان ، تهران ، 22 بهمن 1359، جلد اول ، ص 28

[15] - فروغ ابدیت ، ج 1،ص 192

[16] - الگوی برتر ، ص 133

[17] - قرآن ، مریم ، 96

[18] - فروغ ابدیت ، جعفر سبحانی ، بوستان کتاب قم ( انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ) چاپ هفدهم 1380 ، جلد 1 ، ص 190

الگوی برتر ، ص 134

[19] - قرآن، بقره ، آیه 44

[20] - قرآن ، صف ،آیه 2

[21] - الگوی برتر ، ص 135،

تحلیلی از تاریخ اسلام ، ج 1، ص 1-30

[22] - تحلیلی از تاریخ اسلام ، ج 1 ،ص 2-31

(صفحه 71)

[23] - پژوهشی در سیره نبوی ، گروه پژوهشکده حوزه و دانشگاه، شرکت چاپ و نشر –بین الملل وابسته به موسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ اول ، زمستان 1382،ص 14

[24] - تاریخ یعقوبی ، احمد بن ابی یعقوب ، ترجمه دکتر محمد ابراهیم آیتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ، 1347، ج 1، ص 379،

رحمت عالمیان ( حضرت محمد المصطفی) فضل الله کمپانی ، دار الکتاب الاسلامیه ، تهران ،چاپ اول ، ص 203

[25] - تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، 1352، ج سوم ، ص 864

[26] - تحلیلی از تاریخ اسلام ، جلد 1

[27] - الگوی برتر ، ص 143

[28] - پژوهشی در سیره نبوی ، ص 14

[29] - الگوی برتر ، ص 142

[30] - تحلیلی از تاریخ اسلام ، ج 1 ، ص 39

[31] - پژوهشی در سیره نبوی ، ص 8-16

[32] - پژوهشی در سیره نبوی ، ص 15

[33] - پژوهشی در سیره نبوی ، ص 21

[34] - خاتم پیامبران ، محمد ابو زهره ، ترجمه حسین صابری ، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی ، مشهد ، چاپ اول : 1373 ، ج 1 ، ص 619

(صفحه 72)

[35] - قرآن ، شعرا ، آیه 214

[36] - تفسیر نمونه ، دارالکتب الاسلامیه ، تهران ، تیرماه 1361 ، ج 15 ، ص 7-366

[37] - همان ،ص 372

[38] - ینابیع الموده ، شیخ سلیمان قندوزی حنفی ، منشورات موسسه الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، لبنان ، الطبعه الاولی 1418 هـ ، ص 123 باب 31

[39] - نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتی ، انتشارات الهادی ، چاپ 23 ، قم ،تابستان 82

[40] - تفسیر المیزان ، علامه طباطبائی ، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی ، دفتر انتشارات اسلامی ، قم ، 1363 ، ج 14 ، ص 202

[41] - همان ، ص 203

[42] - سیری در سیره نبوی ، ص 9-156

[43] - فضائل الخمسه من الصحاح السته ، سید مرتضی حسینی یزدی فیروز آبادی، منشورات فیروز آبادی، قم ، 1382هـ - ش، ج 1، ص 348

[44] - فروغ ابدیت، ج 1، ص 257

[45] - خاتم پیامبران ، ج1، ص 611

[46] - قرآن ، الحجر ، آیه 94

[47] - الگوی برتر، 5-144،

فروغ ابدیت ، ج 1،ص 4-263

[48] - همان، ص 145

(صفحه 73)

[49] - تبلیغ و مبلغ در آثار شهید مطهری، ص 325

[50] - قرآن ، فصلت ، 5-1

[51] - تحلیلی از تاریخ اسلام ، ج1، ص41

[52] - فروغ ابدیت ، ج 1، ص 6-315

[53] - همان، ج 1،ص317

[54] - همان ، ج1، 319

[55] - تاریخ یعقوبی، ج1،ص394

[56] - سیره رسول الله (ص) ، دکتر عباس زریاب ، بخش اول، انتشارات سروش تهران، چاپ اول:1370، ج 1،ص180

[57] - همان ، ج1،ص263

[58] - سیره الرسول(ص) ، بخش اول، ص2-181

[59] - فروغ ابدیت ، ج 1،ص400

[60] - تحلیلی ازتاریخ اسلام ، ج1، ص44

[61] - همان ، ج1، ص 45

[62] - فروغ ابدیت، ج1، ص6-405

[63] - تحلیلی از تاریخ اسلام، ج1، ص65

[64] - فروغ ابدیت، ج1، ص 401

[65] - تحلیل از تاریخ اسلام ، ج1،ص47

(صفحه 74)

[66] - فروغ ابدیت، ج1، ص450

[67] - الگوی برتر ، ص188

[68] - فروغ ابدیت، ج1، ص4-83

[69] - همان، ج2،ص7-86

[70] - همان، ج2،ص289

[71] - السیره النبویه، ابن هشام ، دار الجیل ، بیروت، ج4،ص175

[72] - قرآن ، احزاب:45

[73] - تفسیر المیزان ، ج16،ص494

[74] - قرآن ، سوره بقره : 185

[75] - السیره النبویه ، ج4،ص175

[76] - تحف العقول عن آل الرسول (ص) ، ابی محمد الحسن بن علی بن الحسین شعبت الحرانیی، ترجمه و تصحیح علی اکبر غفاری، کتاب فروشی اسلامیه، تهران، 1398، ص 7-26

[77] - فروغ ابدیت، ج2، ص5-453،

سیرت المصطفی، ج1،ص370

[78] - الکامل فی التاریخ ، ابن اثیر ، دارالکتب العلمیه،الطبعه الثانیه، 1415 هـ - 1995م ، ج 2 ،ص168

[79] - قرآن ، سروه آل عمران ، آیه 64

(صفحه 75)

[80] - تاریخ یعقوبی ، ج 1، ص 443

سیره المصطفی، ج 2،ص2380

[81] - سیره المصطفی، ج2، ص 239

[82] - تاریخ یعقوبی ، ج 2، ص442

[83] - فروغ ابدیت، ج2،ص441

[84] - همان، ج2،ص196-184

[85] - همان، ج2،ص201

[86] - همان، ج 2،ص 8-377

[87] - سیره المصطفی (ص) ، ج1، ص 9-268

[88] - الکامل فی تاریخ، ج2، ص 155، سیری در سیره نبوی، ص 118،

فروغ ابدیت، ج2، ص416

[89] - سیری در سیره نبوی، ص2-121

[90] - تفسیر المیزان، ج16،ص486

[91] - فروغ ابدیت ، ج 2، ص9-138

[92] - گام هایی در راه تبلیغ ، محمد حسین فضل الله ، ترجمه و نگارش احمد بهشتی ، شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به موسسه امیر کبیر ، تهران ، چاپ اول1384

[93] - روشهای تبلیغ، رضا علی کرمی ، دار الثقیلین، قم، چاپ دوم:1378

[94] - قرآن ، بقره، آیه219

(صفحه 76)

[95] - قرآن ، مائده ، آیه 90

[96] - قرآن ، مائده ، آیه 91

[97] - قرآن ، اعراف ، آیه 33

[98] - گام هایی در راه تبلیغ، ص60

[99] - همان ، ص 65

[100] - قرآن ، ابراهیم ، آیه 4

[101] - شمائل النبی (ص) ، ابو بن عیسی ترمزی ، ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، چاپ اول:1372، تهران

[102] - قرآن ، تغابن ، آیه 12

[103] - نهج البلاغه، خطبه 72، ص 120

[104] - همان ،خطبه 95،ص 178

[105] - همان ،خطبه 96، ص178

[106] - همان ،خطبه108،ص200

[107] - همان ،خطبه108،ص200

[108] - همان ،خطبه109،ص208

[109] - همان ،خطبه116،ص224

[110] - همان ، خطبه 195، ص408

پایان مقاله